مقدمه
آلودگی هوا حادتر از آن چیزی است که بسیاری از ما حتی تصورش را می‌کنیم. سازمان بهداشت جهانی، آلودگی هوا را مهمترین خطر برای سلامت محیط زیست عنوان کرده است اما هنوز هم دغدغه بسیاری از ما این نیست. تصاویر رسانه‌ها از شهرهای صنعتی پر از دود و آلودگی مانند گوانجگو در چین یا اهواز در ایران به گونه‌ای است که این شرایط بسیار نامطلوب را بر عکس جلوه می‌دهند؛ گویی که ساکنان این شهرها در معرض سمی بودن این آلاینده‌ها نیستند.
عمده‌‌ترین مشکلات آلودگی هوا در شهرها ناشی از ذرات ماده و گازها می‌باشد. این آلاینده‌ها که از طریق تنفس جذب می‌شوند نه تنها بروز مشکلات تنفسی، حملات قلبی و سکته مغزی را به همراه دارند بلکه با آسم، شیزوفرنی[1]، جنون زودرس[2] نیز مرتبط هستند. ترکیبی از این عوامل به هزینه‌های سرسام‌آور اقتصادی و سلامتی می‌افزاید. اما جای نا امیدی و اندوه نیست. خبر خوب این است که چاره‌ای برای این کار وجود دارد و شهرها می‌توانند با چند راه حل ساده، عوارض ناشی از آلودگی هوا را کاهش دهند. در اینجا به پنج راهکار ساده اشاره شده است که مدیران شهری می‌توانند با ارائه این راهکارها در جهت کاهش آلودگی هوای شهر گامهای مؤثری بردارند.
1. کاهش ترافیک با ترویج پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری
فراهم آوردن دسترسی بیشتر برای دوچرخه‌سواران و عابران پیاده مؤثرترین شیوه ایجاد انگیزه و ترغیب پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری و منع استفاده از خودروی شخصی است. ترس از ایمنی و درک مردم از خیابان‌ها به عنوان مکان‌های پر خطر، یک مانع عمده برای دوچرخه‌سواری است. یک نظرسنجی اخیر در سال 2014 در بریتانیا نشان داد که بیش از 60 درصد افرادی که تا کنون دوچرخه‌سواری نکرده بودند اظهار داشتند که اگر احساس امنیت بیشتری داشتند از این امر استقبال می‌کردند. تحقیق دیگری در بریتانیا نشان داد اخبار مربوط به تصادف دوچرخه باعث شده، سفرهای دوچرخه حدود یک پنجم کاهش یابد.
برای تغییر این وضعیت، به یک اراده قوی سیاسی برای ایجاد زیرساخت‌های مناسب دوچرخه‌سواری و تأمین امنیت آن نیاز است. یک مطالعه اخیر در سال 2014 با بررسی هشت مسیر دوچرخه سواری مجزا در پنج شهر آمریکا نشان داد که این مسیرها باعث افزایش 171 درصدی دوچرخه سواری و کاهش تعداد تصادفات شده است. تصادفی نیست که هلند، با بیشترین شمار سرانه دوچرخه سوار در جهان، امن‌ترین مکان برای دوچرخه‌سواری نیز می‌باشد. اما همیشه وضع به این منوال نبوده است، اراده سیاسی این کشور با مبارزه طولانی، موفق به تغییر فرهنگ دوچرخه سواری در دهه 1970 میلادی شد. برای کاهش استفاده از خودرو، قابلیت پیاده‌روی شهرها باید بهبود یابد. مجموعه‌ای از اقدامات ساده اما مؤثر می‌تواند به ایجاد شهرهای پیاده‌محور کمک کند. این موارد ایجاد مناطق پیاده‌گرا، افزایش و بهبود گذرگاه‌ها، معرفی نقشه‌های نشان‌دار، بهبود کیفیت و اندازه پیاده‌روها و تشویق توسعه با کاربری مختلط که فاصله سفر برای دسترسی به تسهیلات را کاهش می‌دهد را در بر می‌گیرد. البته پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری در کنار کاهش آلودگی هوا، می‌تواند به ایجاد شهری شادتر کمک کرده، مشکلات سلامتی از قبیل دیابت را کاهش داده و اقتصاد محله‌ها را رونق می‌بخشد. کارشناسان برنامه‌ریزی شهری معتقدند که 85 درصد پول هزینه شده در رانندگی، اقتصاد محلی را نادیده می‌گیرد. همچنین اگر والدین خودروی شخصی خود را در خانه بگذارند و بجای آن مسیر خانه تا مدرسه را با پیاده روی یا دوچرخه سواری طی کنند، صرفه‌جویی قابل ملاحظه‌ای در هزینه‌ها خواهند داشت.
2. ایجاد صنایع ساختمانی سازگار با محیط زیست
صنایع ساختمانی پاک می‌تواند با افزایش بهره‌وری انرژی در ساختمان‌ها و کنترل فرآیند ساخت و ساز، کیفیت هوای شهرها را به میزان قابل توجهی افزایش دهد. از آنجایی که ساخت و ساز‌ها و تخریب ساختمان‌های قدیمی می‌تواند مشکلات عدیده‌ای از قبیل ایجاد گرد و خاک و آزادسازی ذرات سنگریزه و ماسه به همراه داشته باشد، همه شهرها باید از تناسب توسعه و ساخت و ساز با کیفیت هوا مطمئن شوند. شهرها همچنین باید بر ایجاد ساختمان‌هایی که بهره‌وری انرژی بالایی دارند تاکید داشته باشند. در این بخش به دو نمونه از شهرهایی که در دهه 90 میلادی گامهای بزرگی در حرکت به سوی شهرهای پاک داشته‌اند اشاره می شود. مانیل در فیلیپین ساخت زباله سوزهای جدید را به طور کلی متوقف کرد. شهر فرایبورگ آلمان نیز یکی از اولین شهرهایی است که در ساخت و سازهای جدید فقط به خانه‌هایی با مصرف انرژی بهینه مجوز ساخت داد. منطقه وائوبان که یکی از محله‌های نوساز فرایبورگ است در نتیجه اتخاذ چنین سیاستی ساخته شده و ساختمان‌های این منطقه حداقل مصرف انرژی را دارند. آب خاکستری در این منطقه پس از پاکسازی دوباره مورد استفاده قرار می‌گیرد. انرژی گرمایشی نیز از طریق ترکیبی از ژنراتورهای گرمایی الکتریکی و در نتیجه سوختن چوب تأمین می‌گردد. زباله‌های ارگانیک در تمام این خانه‌ها توسط یک دستگاه هضم کننده غیرهوازی تجزیه شده و به گاز زیستی تبدیل می‌شود. از گاز زیستی برای آشپزی استفاده می‌گردد و این چرخه انرژی ادامه می یابد.
3. ممانعت از ساخت خیابان‌های جدید
از دیرباز خیابان‌ها به صورت سنتی ابزاری برای مقابله با تراکم زیاد و همچنین افزایش ظرفیت شهری بوده‌اند و توسعه آنها همچون دیگر پدیده‌های سنتی همچنان با همان اهداف قدیمی تکرار می‌شود. به عنوان مثال، شهردار لندن با اشاره به ایده ایجاد شبکه‌ای از بزرگراه‌های تونلی زیر شهر لندن بیان می‌دارد:" با این کار فضا و ظرفیت بیشتری در سطح زمین برای شهروندان ایجاد شده و این فضا به عابرین پیاده، دوچرخه‌سواران و فضای سبز اختصاص خواهد یافت."
هر چند، چنین ایده‌ای در نگاه اول یک نظریه درخشان به نظر می‌رسد، اما مطالعات و تحقیقات بیشتر نشان می‌دهد که افزایش ظرفیت خیابان‌ها نتیجه‌ای جز آلودگی بیشتر هوای شهرها نخواهد داشت. این کار در کوتاه مدت باعث افزایش ترافیک و در دراز مدت استفاده بیشتر از اتومبیل‌های شخصی و مسافرت‌های درون و برون شهری خواهد شد. تحقیق دیگری نیز به این نتیجه‌گیری می‌رسد که:" ایجاد خیابان‌های اصلی بیشتر، افزایش ترافیک را به همراه دارد." طبیعی است که استفاده بیشتر از خودروهای شخصی، افزایش گازهای آلاینده و کاهش کیفیت هوا را به همراه خواهد داشت. این نتیجه با اهداف مدیران اجرایی شهرها در افزایش راه‌ها و معابر مغایرت دارد. تحقیقی که تحت عنوان کاربری زمین و تراکم ترافیکی توسط موسسه ترافیک آریزونا در سال 2012 انجام گرفته است، نیز افزایش تراکم در نتیجه جاده‌سازی را تأیید می‌کند. نویسندگان این تحقیق اشاره می‌کنند که در جاده‌های متراکم و جوامعی که کاربری مختلط دارند ترافیک کمتر است. این تحقیق تصور ما در مورد حومه شهر و محیط‌های ویلایی آرام و بدون ترافیک اطراف شهر را تغییر می‌دهد و ما را از خطرات ساخت و سازهای کم تراکم اطراف شهرها آگاه می‌سازد.
4. بهبود و ارتقاء وسایل نقلیه آلاینده
امروزه بسیاری از وسایل نقلیه پیشرفت کرده‌اند و از سوخت‌های پاک‌تر و یا انرژی الکتریکی استفاده می‌کنند، اما همچنان موتورهای آلاینده محیط زیست حجم عظیمی از ترافیک شهرهای بزرگ را تشکیل می‌دهند. موتورهای قدیمی کیفیت هوا را به شدت کاهش می‌دهند و یکی از راه حل‌های این معضل، استفاده از فیلتر‌ها یا موتورهای جدید است تا شاهد کاهش کمتر کیفیت هوا باشیم. وسایل نقلیه دیزلی به خصوص در مدل‌های قدیمی، آلودگی بسیار زیاد، بهره‌وری کم و هزینه بیشتری دارند و در نتیجه یکی از بزرگترین مشکلات در زمینه آلودگی هوا محسوب می‌شوند. کمپین پاکسازی موتورهای دیزلی[3] که هسته مرکزی آن در آمریکا است مدعی است که موتورهای دیزلی هفت بار بیشتر از ترکیب همه 181 مواد سمی شناخته شده توسط سازمان حفاظت محیط زیست[4] خطر ابتلا به سرطان ایجاد می‌کنند. این کمپین تلاش دارد تا با جایگزینی فیلترهای جدید و یا تعویض موتور، تا حد ممکن موتورهای دیزلی را ارتقا بخشد و از خطرهای آن کم کند. ابتکار دیگر این کمپین، پاکسازی موتورهای دیزلی از طریق تخصیص وام با بهره کم و کمک مالی به صاحبان مشاغل است تا به این ترتیب بتوانند موتورهای دیزلی خود را تعویض کنند و یا ارتقا دهند و در نتیجه علاوه بر کاهش هزینه‌ها و رونق اقتصادی، میزان پرومتیوم و دی اکسید نیتروژن متصاعد شده را نیز تا میزان قابل توجهی کاهش دهند.
خودروهای قدیمی آلاینده صرفاً محدود به اتومبیل‌های دیزلی نمی‌شـوند. بسـیاری از سـه چـرخـه‌هایی که در شـهرهای آسیایی دیده می‌شوند موتورهای دوزمانه دارند و بر اساس نتایج مندرج در مجله علمی آمریکایی در سال 2014، "میزان آزادسازی ذرات آسیب زننده به شش‌ها در این وسایل، 13 مرتبه بیشتر از سایر موتورها است." با وجود مضرات محیطی وسایل و در حالی که نمونه‌های جدید آنها نیز به بازار آمده‌اند، اما به دلیل هزینه کم تعمیرات، خلاص شدن از آن ها به راحتی میسر نیست.
با وجود چنین وضعی، موسسه منابع جهانی سه‌چرخه‌های ریکشاو را به عنوان یکی از جریان‌های اصلی در دستیابی به حمل و نقل پایدار معرفی کرده است. این موسسه در مطالعات خود بر کشور هند تمرکز داشته است و از آنجا که وسایل نقلیه‌ای همچون توک توک[5] به راحتی امکان دسترسی به ایستگاه‌های حمل و نقل عمومی را فراهم می‌کنند، آنها را به عنوان یک جایگزین مناسب برای خودروهای شخصی معرفی می‌کند. بنابراین با بهبود و ارتقای وسایل نقلیه می‌توان آلودگی هوا را تا حد قابل توجهی کاهش داد. نتیجه چنین سیاستی را می‌توان در سن فرناندو در فیلیپین به خوبی مشاهده کرد. در این شهر به صاحبان توک توک‌ها وام‌های کم بهره و یا بیمه خدمات درمانی رایگان داده می‌شود تا در عوض آنها موتور سه چرخه‌های خود را از حالت دو زمانه به چهار زمانه ارتقا دهند.
5. ایجاد شهرهای سبز
اگرچه حفظ و افزایش فضاهای سبز شهری به تنهایی نمی‌تواند راه حلی برای جلوگیری از آلودگی هوا باشد، اما می‌تواند تا حدود زیادی از تحلیل منابع شهری جلوگیری کند. یکی از مهمترین مزایای ایجاد فضای سبز و پوشش گیاهی در شهرها کاهش تاثیر جزیره گرمایی (گنبد شهر)[6] است. سیمان و آسفالت اشعه خورشید را جذب کرده و گرما آزاد می‌کنند و به این ترتیب انرژی مورد نیاز برای سرمایش را افزایش می‌دهند، موج‌های گرمایی را شدت می‌بخشند، تغییرات آب و هوایی را تشدید می‌کنند و آلودگی ایجاد می‌نمایند. اما در سوی دیگر، پوشش گیاهان تابش خورشید را جذب می‌کند، بخار آزاد می‌کند و تأثیر خنک کننده دارد. در ضمن، با کاهش اثر گنبد شهر، نیاز شهروندان به استفاده از انرژی سرمایشی را کاهش می‌دهد. به این ترتیب، می‌توان نتیجه گرفت که کاشت گیاهان می‌تواند با کاهش اثر گنبد شهر، آلودگی هوا را کاهش دهد. تحقیقات نشان می‌دهند که توانایی درختان کنار خیابان‌ها در کاهش خطرات ناشی از پرومتیوم دست کم گرفته شده است." درختان غان، دیوارهای سبز و همین طور گیاهان دیوارچسب و جلبک‌ها نیز می‌توانند میزان گازهای سمی محیط را کاهش دهند.
از دیگر روش‌های سبز در کاهش آلودگی شهرها می‌توان به کشاورزی شهری اشاره کرد. کشاورزی در شهرها میزان مسافتی که مواد غذایی باید از محل تولید تا محل مصرف طی کنند را کاهش می‌دهد و به این ترتیب آلودگی هوای ناشی از انتقال مواد غذایی و هزینه‌های آن نیز کمتر خواهد شد. البته کشاورزی شهری معمولا با استناد به قوانین قدیمی منطقه‌بندی شهری ممنوع است. اما به طور مثال، شهر سیاتل قوانین شهری خود را تغییر داده است تا شرایط زنبورداری و دامداری را فراهم کند. هم اکنون در حدود هشتاد زمین کاشت نخود در این شهر به وجود آمده است و باغ‌های این شهر بخش قابل توجهی از غذای مورد نیاز مردم محلی را تأمین می‌کنند.
منبع:
مرکز پژوهش‌های شورای اسلامی شهر مشهد
(1/4/94)
