«فبشرعبادالذین یستمعون القول، فیتبعون احسنه»
« بشارت بندگان خدا را که گفته ها را بشنود و درآنان غورکند، و بعد از اندیشه، بهترین آنان را برگزینند».
يكي از شاخص¬هاي سلامت جامعه برخورداري از آرامش و سلامت فكري و رواني است. كه مهمترين عامل در موفقيت آحاد جامعه به¬ شمار مي¬آيد. جامعه¬اي كه افرادش درتشويش و نگراني بسر ببرند يقيناً جامعه اي بيمار است كه هرگز نمی تواند به قله¬هاي ترقي دست يابد. شایعه باتوجه به ماهیت و قدرت تاثیرگذاری آن می تواند اضطراب اجتماعی را افزایش داده میزان بهره وری و تولید را کاهش دهد و چرخه اقتصاد را فلج نماید. يكي از عوامل ايجاد ناامني رواني دامن زدن به شايعات وگزارش¬هاي كذب است، به ¬ويژه كه منشأ و مبدأ آنها مشخص نباشد. شايعه يكي از ابزارهاي پنهان تبليغ و نوعي ارتباطات غيررسمي است كه در شكل¬گيري افكارعمومي نقش تعيين كننده دارد.
به راستي شايعه چيست؟ چگونه شكل مي¬گيرد و شيوع پيدا مي¬كند و چگونه مي¬توان با آن مقابله كرد؟
در معاني لغوي شايعه به معناي شيوع يافتن، شايع ¬شدن و منتشر كردن است، و در اصطلاح انتقال دهان به دهان خبرها و حكايت¬هاست. در علم ارتباطات، شایعه را گفتمان‌های غیر رسمی و نامعتبر و در نتیجه نهایی اطلاعات وارسی نشده می‌دانند که در چند مرحله در چارچوب نظام ارتباطی پرورانده شده است و از آنجایی که اطلاعات در هرمرحله دست به دست شده است، اغلب تحریفاتی در آنها صورت می‌گیرد. به ¬هرحال شايعه يكي از واقعيت¬هاي اجتماعي موجود در هر جامعه است كه تا حدي افكارعمومي را جهت مي دهد. «تهييج» مي¬كند يا به «ركود و خمودي» مي¬كشاند و هر چند كه واقعيت¬ها را تأييد نمي¬كند، ولي چون به موضوعي مهم كه تحقق، در درست يا نادرست بودن آن مشكل است مربوط مي‌شود، بسياراثرگذار است.
پژوهش های گوناگون اجتماعی نشان می دهد که شایعه در هر زمان، متناسب با شرایط حرکت جامعه شکل خاصی به خود می گیرد. نامتعادل کردن فضای یک جامعه و ایجاد نامنی و هراس درآن اصلی ترین عامل در سمت دهی و برنامه ریزی در راستای اهداف از پیش تعیین شده است، در واقع می توان اهداف شایعه ساز از پخش اخبار کذب و شایعات بی اساس را در محورهای اشاره شده خلاصه کرد: ايجاد بدبيني نسبت به نظام سياسي و مسئوولان يك جامعه؛ افزايش نگراني و اضطراب در بين مردم؛ ترور شخصيت¬؛ ایجاد فضای ناسالم اجتماعی؛ ايجاد ترس و نگراني و تنفر در بين مردم، جهت دادن يا ايجاد نگراني در افكار عمومي يا تهييج آن. به¬ هرحال شايعه، به هر دليل و با هر عنواني كه ايجاد شود، مي¬تواند اثرات رواني، اجتماعي، امنيتي، سياسي و اقتصادي خاص را در پي ¬داشته باشد و از اين ¬رو اهميت ويژه-اي دارد.
افكارعمومي شامل مجموعه¬اي از عقايد يك جامعه نسبت به موضوعي است كه افراد در باره آن موضوع، داراي علايق و منافع مشتركي هستند. به بيان ديگر، به مجموعه¬اي از تصميمات افراد يك «گروه عام» در مورد يك «موضوع خاص»را افكارعمومي گويند. با توجه به اهميت افكارعمومي«ناپلئون بناپارت» معتقد بود: حكومت را مي¬توان با زور بازو و سرنيزه به ¬دست آورد اما براي حفظ آن بايد به جاي سرنيزه به افكار عمومي تكيه كرد. بايد گفت در فرآيند شكل¬گيري افكارعمومي سه عامل اصلي به شرح زير دخالت دارند:
1- كانال هاي ارتباطي كه تلفيقي است از رسانه¬هاي جمعي و ميان ¬فردي. رسانه¬هاي جمعي با طرح موضوع¬ها و جلب توجه عامه مردم به آنها و نيز برجسته¬سازي برخي موضوعات در مردم آگاهي ايجاد مي¬كنند.
2- موضوعات و مسائلي كه براثر حوادث و اتفاقات در محيط پيراموني رخ مي¬دهند و از طريق عمل آگاهانه رسانه ها در جامعه بازتاب مي¬يابند. در اين هنگام نوعي ارتباط وكنش متقابل ميان مردم پديد مي¬آيد.
3- عموم، درمورد ماهيت عموم يا جماعت بايد يادآوري كردكه جماعت گروهي از مردم هستند كه از ويژگي هاي مشترك نسبتاً پايدار، تمايلات و منافع مشتركي برخوردارند و به شيوه¬هاي گوناگون و غيرمستقيم به يكديگر پيوند مي¬خورند وواحد اجتماعي بزرگي را پديد مي¬آورند.
تركيب نظريات گوناگون افراد و جماعت يا عموم در مورد موضوعات مختلف، افكارعمومي خوانده مي‌شود. زماني كه شمار زيادي از اين افراد يا جماعت ترجيح مي¬دهند خواست و نظرخود را از طريق مختلف عمومي و همگاني بيان كنند و توانايي اقدام به اين عمل را داشته باشند، افكارعمومي شكل مي‌گيرد. در واقع افكارعمومي زماني بر منصۀ ظهور مي¬رسد كه جامعه نسبت به يك پديده مهم اجتماعي از خود مقاومت نشان مي¬دهد. افكارعمومي در جوامعي آشكار مي‌شود كه حكومت¬ها، قانوني بودن خود را از توافق با كساني كه بر آنها حكومت مي كنند بدست مي¬آورند. بستر اصلی تکوین افکارعمومی فرهنگ و ارزش‌های جامعه است و همه عوامل موثر در این مساله به نوعی با فرهنگ جامعه در ارتباط هستند.
انديشمندان روابط عمومي و علم ارتباطات، شيوه¬هاي متعددي را براي اثرگذاري بر افكارعمومي طراحي و اعلام كرده-اند كه تبليغات و شايعه¬سازي از مهم¬ترين آنهاست. علاوه بر شايعه¬سازي و تبليغات، شيوه¬هاي ديگري نيز براي اثرگذاري براين پديده مهم اجتماعي(افكارعمومي) وجود دارد كه البته برخي از آنها غير اخلاقي و غيرانساني است. اين شيوه¬ها عبارتنداز: استفاده از ارزش¬ها براي اعتبار بخشيدن به خود، وانمود كردن به همسويي با جمع، بي¬تفاوت سازي، بي¬اعتبارسازي، انحراف اذهان، دروغ¬ پردازي، برجسته¬سازي، استفاده از آمار و ارقام، تأثيرگذاري بر رهبران فكري، دشمن¬سازي.
خلاصه اينكه سياستمداران ناگزيرند به افكار و عقايد مردم توجه عميق و دقيق داشته باشند. زيرا در هرحال خواه از افكارعمومي پيروي كنند وخواه در مقابل آن بايستند يا بكوشند تا آن را در مسيرمصالح خود قراردهند، هيچ گاه نمي-توانند از آن غافل باشند. چون عدم اعتنا به افكارعمومي سبب بي¬اعتمادي عمومي مي¬گردد. به همين دليل رهبران سياسي هميشه به افكارعمومي توجه دارند و در هراقدام خود، مواظب عكس¬العمل آن هستند. در جوامع پيشرفته، افكارعمومي نقش اساسي و حياتي¬تري دارد و بدون رسانه كه عامل بسيار مهمي در ارتباط و شكل¬گيري افكارعمومي است زندگي امكان¬پذير نيست.
برخی شایعه را یکی از اشکال افکارعمومی می دانند، چراکه توسط مردم زائیده و منتشر می گردد، و با تکیه برآنها زندگی می کند. در مجموع می توان گفت شایعه برافکارعمومی اثر می گذارد و عرصه عمل را کنترل می کند. در واقع همه مردم در هر جامعه و در هر زمانی آماده پذیرش شایعه و باورآن هستند. زیرا وقت آن را ندارند که در مورد آنچه می شنوند دقت و بررسی کنند و آن را با اخبار درست تطبیق دهند و علاوه برآن برای آنها اثبات دروغ بودن شایعه دشواراست.
نقش شایعه در جهت دهی، تهییج و ایجاد حرکت در افکارعمومی، امری غیر قابل انکار است. شایعه از طریق ملت منتشرمی گردد و با تکیه برآن زندگی می کند. درحالی که افکارعمومی بتدریج رشد می کند. بسیاری از شایعات به صورت ناگهانی و غیره منتظره بروز می کنند و به گونه ای ناگهانی و هیجان انگیز رشد می یابند. برای اثرگذاری شایعه بر افکار عمومی معمولا سه مرحله طی می شود:
1- آماده سازی ذهنی: در هنگام پخش شایعه سعی بر این است که مردم از نظر روانی و ذهنی آمادگی لازم را برای قبول آن داشته باشند. از این رو شایعه باید کوتاه، روشن، ساده وکلی باشد.
2- اوج و شدت شایعه: شایعه هنگامی شدت می یابد که برخی از جزئیات مربوط به شایعه، که قبل از آن به صورت کلی بیان شده بود ذکرگردد.
3- جذب شایعه: در این مرحله شایعه با روح و روان، عقاید و باورهای مردم عجین شده و مردم آن را پذیرفته اند.
از این رو بایدگفت: شایعه نقش تعیین کنده ای بر روحیه افکار یک ملت دارد. هر چند که این نقش با توجه به هدف و انگیره ای که پشت سر شایعه وجود دارد متفاوت باشد. شایعه در ردیف پیام های قرار می گیرد که برای تحریک افکارعمومی به کار می رود. این افکارعمومی است که شایعات را به وجود می آورد و خلق می کند. از طرف دیگر، شایعات نیز افکارعمومی را خلق می نماید و بوجود می آورند. سهم شایعه در تشکیل افکارعمومی انکار ناپذیر است اگر رسانه ها نخستین منبع اطلاعاتی درجامعه های جدید باشند، نباید فراموش کرد که افکارعمومی پیوسته از مجاری موازی نیز تغذیه شده است. بدون تردید همه ما به عنوان عضوی از پیکره اجتماع این وظیفه خطیر را برعهده داریم که از شایعه و شایعه سازی جلوگیری کنیم. چرا که اگر روزی عضوی از اعضای این پیکره واحد آسیب ببیند و در تیررس قرارداشته باشد، هرکدام از ما به نحوی از این آسیب ها مصون نخواهیم بود.
بنابر این ضرورت دارد به برخی نکات و اصولی که برای غلبه بر شایعات در ادامه می آید توجه و برآن غلبه کنیم:
1) تقويت سطح فرهنگ عمومي افراد جامعه(تقويت فرهنگ اجتماعي).
2) رفع ابهام از اخبار ارسالي به سوي مخاطبان و بيان حقيقت به همراه شفاف¬سازي حوادث.
3) جلوگيري از سانسور دولتي كور و بي¬هدف و توجه به خود سانسوري
4) ايجاد مشغوليت¬هاي ذهني و فكري براي اكثريت اقشار جامعه كه گاهي ناخواسته عامل انتشار شايعه هستند از طريق پخش برنامه¬هاي سفيد سرگرمي درراديو و تلويزيون و مطبوعات(مشغول¬كردن افكارعمومي).
5) انتشار سريع و سنجيده «اخبارضد شايعه» كه اين كار نيازمند سازمانهاي خبري و تبليغاتي قوي از نظر كميت و كيفيت و مجهز به پيشرفته¬ترين وسايل ارتباطي مي‌باشد تا در كمترين زمان، بيشترين تأثير را در خنثي¬سازي شايعه داشته باشند.
6) آگاه ساختن مردم از عوارض منفي شايعه از طريق آموزشهاي رسانه¬اي، كتب، مقالات و برنامه¬هاي تلويزيوني.
7) آموزش مديران و مسئولان پست¬هاي كليدي و مهم دولتي و به¬ويژه سخنگويان هيأت دولت، مجلس و ساير قواي اجرايي يك كشور به منظور رعايت بي¬طرفي و بيان حقايق به هنگام سخنراني¬ها و مصاحبه¬ها.
8) آموزش روزنامه¬نگاران، خبرنگاران، سردبيران رسانه¬ها و مطبوعات درخصوص رعايت اصل بيطرفي در انعكاس مطلوب اخبار و آموزش شيوه¬هاي مقابله و تشخيص شايعه و شايعه ¬سازان به¬ ويژه سازمان هاي خبري شايعه ساز.
